< Rozdział I | Spis treści | Rozdział III >

Rozdział II - Lokacja Gorzowa.

Spis zagadnień rozdziału:
1. Przejście mikroregionu gorzowskiego pod władzę brandenburską i okoliczności zwązane z lokacją.
2. Lokacja Gorzowa.

1. PRZEJŚCIE MIKROREGIONU GORZOWSKIEGO POD WŁADZĘ BRANDENBURSKĄ I OKOLICZNOŚCI ZWIĄZANE Z LOKACJĄ MIASTA
Jak wspomniano uprzednio, decydującym momentem, który umożliwił ekspansję margrabiów na wschód od Odry było przejęcie kontroli nad kasztelanią lubuską, obejmującą tereny leżące po obu brzegach Odry. Sprawą istotną przy próbach poznania genezy Gorzowa jest ustalenie czasu i okoliczności opanowania przez margrabiów brandenburskich mikroregionu gorzowskiego. Brak bezpośrednich wzmianek źródłowych utrudnia znalezienie jednoznacznej odpowiedzi w powyższej kwestii. Faktem nie budzącym wątpliwości jest opanowanie około 1250 r. wraz z kasztelanią lubuską również ziem: kostrzyńskiej i kinieckiej. Tereny te, generalnie biorąc obejmujące ziemie położone na północ od połączenia Odry i Warty, stanowiły podstawę, z której w wyniku dalszej ekspansji terytorialnej wykształciła się jedna z zasadniczych części państwa brandenburskiego, określana później mianem Nowej Marchii. Dokładniejszego zasięgu nabytków brandenburskich na prawym brzegu Odry z r. 1250 źródła nie przekazały.

W ciągu następnych kilku lat nastąpiło znaczne przesunięcie granicy posiadłości brandenburskich na wschód i włączenie do nich także mikroregionu gorzowskiego. Ekspansja umożliwiona została przez zawarcie w 1254 r. układu o małżeństwo młodocianego Konrada syna Jana I margrabiego brandenburskiego z Konstancją, córką Przemysła I księcia wielkopolskiego. Dyspensy udzielono 19 IX 1255 r., a małżeństwo zawarte zostało dopiero w 1260 r. Posagiem miało być terytorium kasztelanii santockiej z wyłączeniem samego grodu w Santoku. Wkrótce po zawarciu układu przedmałżeńskiego margrabiowie przejęli kontrolę nad przyznanym im terenem, czego dowodzi lokacja Gorzowa przeprowadzona już w r. 1257, a więc zaledwie w trzy lata po zawarciu układu.

Zasięg terytorialny Brandenburgii na Wschodzie w latach 50-tych XIII w. nie rysuje się jasno. Przekazy źródłowe świadczą, że sytuacja polityczna na pograniczu wielkopolsko-pomorskim na terenach położonych na północ od Noteci była płynna i stąd trudno ustalić poszczególne etapy ekspansji brandenburskiej. Pogląd, że około r. 1255 Brandenburczycy nie przekroczyli jeszcze linii Myślibórz-Gorzów i dopiero w r. 1260 przesunęli się bardziej na Wschód jest trudny do utrzymania. W literaturze podniesiono przypuszczenie, znajdujące pewne oparcie w źródłach, że panowanie brandenburskie już w r. 1255 mogło sięgać po Drawę. Zdaje się nie ulegać wątpliwości, że mikroregion gorzowski już w r. 1255 znalazł się w posiadaniu brandenburskim, co umożliwiło lokację miasta. Zapoczątkowało to pierwszy, prawie półtorawicczny okres panowania margrabiów brandenburskich w Gorzowie.

W latach 50-tych XIII w. nabytki brandenburskie na prawym brzegu Odry, rozciągające się wzdłuż dolnej Warty i Noteci, były jeszcze słabo zurbanizowane. W widłach Odry i Warty już w połowie XIII w. istniał zapewne targ w Kostrzyniu obok grodu strzegącego przeprawy przez Odrę. Z chwilą opanowania tych ziem przez Brandenburgię nabrała ona znaczenia i stała się obok przeprawy pod Cedynią głównym połączeniem między częściami posiadłości brandenburskich, położonych po obu brzegach Odry na północ od ujścia Warty.

Należy tu zauważyć, że rozlewiska rozciągające się przy ujściu Warty do Odry stanowiły zaporę uniemożliwiającą przekraczania w tym miejscu dolnej Warty i stąd nie było lądowych połączeń komunikacyjnych prowadzących z Ziemi Torzyńskiej (leżącej na południe od Warty) do Kostrzyńskiej. Najbliższa przeprawa przez Wartę znajdowała się początkowo u zbiegu Noteci i Warty pod Santokiem, a po powstaniu Gorzowa nowa przeprawa przez Wartę powstała także pod nowo założonym ośrodkiem. Prawdopodobnie targi funkcjonowały również przy grodach w Santoku i w Drżeniu (Drezdenku), które jednak w pierwszym etapie nie dostały się jeszcze pod kontrolę brandenburską.

Lokacja nowego ośrodka miejskiego w 1257 r. w pobliżu Santoka zdaje się świadczyć, że nowe miasto miało stanowić umocniony punkt oparcia (dokument lokacyjny przewidywał wzniesienie fortyfikacji miejskich) nowej władzy i był pomyślany jako przeciwwaga dla grodu santockiego. Późniejsze wypadki dowodzą wyraźnie, że gród utrzymał nadał dotychczasowe znaczenie strategiczne i stanowił w tym rejonie główny pograniczny punkt militarny. Rysuje się tu wyraźna analogia z polityką margrabiów w odniesieniu do grodu kasztelańskiego w Lubuszu. Już w r. 1253, a więc w równie krótkim czasie po opanowaniu nowego terytorium, lokowano na południe od Lubusza nowy ośrodek miejski Frankfurt nad Odrą, obok starszej osady, zapewne o charakterze targowym. Pomyślany był jako przeciwwaga pobliskiego Lubusza. Wydaje się, że tego rodzaju polityka margrabiów w odniesieniu do Lubusza i Santoka powiodła się. Zarówno Frankfurt nad Odrą, jak i Gorzów rozwinęły się w ważne ośrodki państwa brandenburskiego, natomiast swoje dotychczasowe znaczenie straciły stopniowo Lubusz jak i Santok.

Lokację Gorzowa należy także rozpatrzyć na tle ogólnej polityki margrabiów, którzy prowadzili aktywna urbanizację nowo zajętych terenów. Wyraźnie to uwidoczniło się także na terenie ziemi barnimskiej, na której margrabiowie Jan I i Otto III (1220—1266/67) założyli sieć nowych miast: Bernau, Strausberg, Liebenwalde, Landsberg (dzisiejszy Altlandsberg), do których później doszły jeszcze Wriezen, Eberswalde i Freienwalde.
W świetle tych obserwacji Gorzów był pierwszym miastem nowo lokowanym na terenie późniejszej Nowej Marchii, a drugim po Frankfurcie nad Odrą, na nabytkach terytorialnych z lat 50-tych XIII w.

2. LOKACJA GORZOWA
Inicjatywę założenia nowego miasta podjął margrabia brandenburski Jan I, który w dniu 2 lipca 1257 r. wystawił przywilej nadający Albertowi Luge prawo założenia miasta, które miało przyjąć nazwę Landisberch Nova czyli Nowy Landsberg. Nazwa przejęta została od miasta Landsberg założonego na terenie ziemi barnimskiej (na północny-wschód od Berlina) przed r. 1257, zapewne około 1230 r. Przypuszczalnie pierwsza grupa kolonistów sprowadzona została z Landsbergu i przeniosła nazwę rodzinnego miasta, które z czasem dla odróżnienia przyjęło nazwę, obecnie używaną Altlandsberg. W literaturze wysunięto sugestię, że nazwa dzisiejsza Altlandsberg — pierwotna Landsberg — została przeniesiona przez osadników z Landsberg koło Halle w środkowych Niemczech. Współczesna nazwa Gorzów Wielkopolski powstała dopiero w 1945 r. i nawiązuje do miasta Gorzów Śląski, które w średniowieczu w języku niemieckim również nazywane było Landsberg. Nazwy słowiańskiej osady przedlokacyjnej, obok której lokowano miasto źródła nie przekazały. W literaturze były również próby rekonstrukcji polskiej nazwy Landsberg w formie „Kobyli Gród”, co nie miało jednak wystarczających podstaw źródłowych.

Zasadźcą, który przeprowadził akcję założenia miasta, wytyczenia jego granic, rozmierzenia pól, pastwisk i parceli budowlanych, sprowadzenia kolonistów i osiedlenia ich na wytyczonych działkach został Albert Luge, który jednocześnie objął urząd pierwszego dziedzicznego sołtysa Gorzowa. Połączenie w jednym ręku funkcji zasadźcy i sołtysa było bardzo często praktykowane przy lokowaniu miast.

Zasadźcą, a zarazem i pierwszy sołtys gorzowski Albert należał niewątpliwie do stanu rycerskiego. Identyfikowany jest z Albertem Luge, występującym wśród innych rycerzy jako świadek na dokumencie wystawionym w r. 1256 w Ruppin. Przypuszczalnie ten ród rycerski wywodził się z miejscowości Luge, położonej na południowy-wschód od Salzwedel w Starej Marchii.

Przywilej Jana I główny nacisk położył na określenie uposażenia Alberta Luge. Było ono typowe dla dziedzicznego sołectwa miejskiego. Luge uzyskiwał prawo pobierania 1/3 czynszów od parcel budowlanych, gruntów i kramów oraz młynów, jakie miasto zbuduje na rzece Kłodawce. Podobnie przypadać mu miała 1/3 część opłat sądowych. Niezależnie od powyższych margrabia nadał Albertowi Luge 64 łany gruntu poza gra-
nicami miasta na prawie lennym z dodatkowym zezwoleniem na czerpanie dochodów z młynów, jakie ewentualnie zbuduje na nadanym gruncie.

Albert Luge, jako lennik margrabiego, zobowiązany był do służby wojskowej. Za znaczne korzyści materialne związane z objęciem sołectwa obarczony został licznymi obowiązkami. Wprawdzie nie wszystkie rysują się jasno z omawianego dokumentu, ale wynikają one z szerokich kompetencji związanych w tym czasie z tym urzędem. Ogólnie charakteryzując je można stwierdzić, że sołtys sprawował w imieniu margrabiego władzę wykonawczą i policyjną na terenie miasta, a także przewodniczył sądowi ławniczemu.

Wspomniany przywilej zawiera także szereg postanowień co do uposażenia ekonomicznego zakładanego miasta. Podstawę jego miało stanowić 104 łany ziemi uprawnej oraz 50 łanów pastwisk. Mieszkańcy uzyskali także zezwolenie na połów ryb na odcinku Warty, wynoszącym pół mili w górę rzeki od miasta i jedną milę w dół. Mogli także budować młyny na rzece Kłodawce w obrębie gruntów miejskich. Ponadto uzyskali prawo postawienia budynków służących do wykonywania zajęć handlowych i czerpania czynszu z ich wydzierżawiania. Do stabilizacji gospodarczej miasta przyczynić się miało zwolnienie na okres 10 lat od płacenia podatków i ceł (tzw. wolnizna). Po upływie tego czasu mieszczanie byli zobowiązani do uiszczania czynszów z pól i działek budowlanych w wysokości 1/4 wiardunku monety brandenburskiej, a cło w wysokości stosowanej w Brandenburgu. Byli również zobowiązani płacić margrabiemu po dwa denary z każdego wydzierżawionego kramu.

Przywilej zaznaczał także, że mieszczanie Gorzowa mieli posługiwać się prawem miasta Brandenburga, który przyjął prawo magdeburskie prawdopodobnie przed r. 1170. W Brandenburgu uległo ono jednak pewnym modyfikacjom, głównie w dziedzinie prawa spadkowego, i już pod nazwą prawa brandenburskiego było przedmiotem dalszej recepcji do innych ośrodków miejskich na ziemiach znajdujących się pod władzą margrabiów brandenburskich. Zwłaszcza od połowy XIII w. obszar stosowania tego prawa szybko rozszerzał się, ponieważ margrabiowie często nadawali właśnie to prawo zakładanym przez siebie miastom na nowo zdobytych terenach. Otrzymało je szereg miast położonych na terenie ziem Teltow, Barnim, Uckermark, Stargard, a także na ziemiach położonych na wschód od Odry. Pierwszym miastem nowomarchijskim, które to prawo otrzymało był Gorzów.

Zapewne nieustabilizowana sytuacja polityczna i militarna regionu, w którym zakładano Gorzów sprawiła, że margrabia zobowiązał się w ciągu pięciu miesięcy od chwili wystawienia dokumentu, tj. od 2 lipca do św.
Marcina (10 listopada), umocnić miasto tymczasowo palisadą, a w terminie późniejszym palisadami i fosą.
Postanowienia przywileju wyraźnie preferują w zakładanym mieście rolnictwo z hodowlą oraz handel. Nadmienić tu wypada, że również w 1257 r. Gorzów otrzymał odrębnym przywilejem prawo składu.